Sofie

Mijn film, dat ben ik die je op schoot neemt.  Ik draai de pagina’s van het boek om, traagjes, en we kijken naar de prentjes…                                       Liv Ullmann

Aan Liv Ullmann, sedert haar debuut in 1957 en dankzij Bergmans Persona uitgegroeid tot één van de beste Scandinavische actrices, werd voor enkele jaren gevraagd om “Mendel Philipsen & Son”, een roman van Henri Nathanson, te verfilmen.  Dat aanbod kruiste het plan van Ullmann zelf die al langer rondliep met de idee om ooit een mooi verhaal te kunnen verfilmen.  Deze in 1932 gepubliceerde typische roman fleuve werd door haar tot een filmscenario bewerkt.  In tegenstelling tot Nathansens breed uitgesmeerde kroniek van een joodse sippe omstreeks de eeuwwisseling heeft Ullmann zich voor haar adaptatie geconcentreerd op Sofie Philipsen, de enige dochter van het voorname echtpaar Sem en Frderike Philipsen uit Kopenhagen.  Op haar leven, de keuzes die ze maakten – vooral – niet maakt.  En die (lees)ervaring vulde Ullmann aan met haar persoonlijke kijk.  Eenmaal dat af vroegen de producenten haar ook maar meteen voor de regie.

Een album vol bruine foto’s

Kopenhagen, 1886.

Sofie – een heerlijke Karen-Lise Mynster – is al 29, voelt zich al bijna een oude vrijster.  Ze woont nog in bij haar aristocratische ouders, die haar overbeschermen.  De beeldscho­ne Sofie, fragiel maar toch sterk, zal zich gaandeweg ontpoppen tot een soort Scandinavi­sche variante van Madame Bovary.  Ze houdt van poëzie en droomt hardop over haar toekomst.  Zelfs met twee ongehuwde tantes voor ogen verliest ze er haar betoverende glimlach niet bij.  Ooit zal hij komen.

Niet lang daarna wordt ze tot over haar oren verliefd op haar droomprins, een schilder, maar haar joodse familie wil niet weten van een huwelijk met een goi (niet jood).  En dat ondanks het feit dat hij een portret van haar ouders heeft geschilderd, dat Sofie tot tranens toe ontroert.  Dat tableau zal trouwens als een soort van visueel Leidmotiv worden aangewend.  Wat later zal een teleurgestelde Sofie – zachtzinnig gedwongen door haar ouders – trouwen met Jonas, een timide, zwaarmoedige verre neef.  Ze verhuist naar het platteland, naar het noorden van het land, ver weg van de geborgenheid van haar familie.

Haar enige raison d’être – ze is niet gelukkig maar ook niet ongelukkig en poogt zich gedwee in haar lot te schikken – wordt haar zoon Aron.  Zijn geboorte doet haar weer openbloeien terwijl haar neurotische echtgenoot langzaam in een depressie wegglijdt.  Na de dood van zijn moeder heeft hij zich in een eigen wereld opgesloten.  Sofie’s schoon­broer, ook al ongelukkig in zijn huwelijk, wordt op zijn beurt op haar verliefd maar hun kortstondige liefde kent een tragische afloop.  Wanneer Jonas sterft besluit Sofie terug te keren naar de omgeving waar ze ooit zo gelukkig was…  Bovendien wil ze haar zoon laten kennis maken met dezelfde joodse tradities die haar altijd zowel emotioneel als intellectu­eel hebben bepaald/beknot maar die door Aron kategoriek worden afgewezen.

Emancipatie

Precies op het ogenblik dat ze ervan overtuigd is dat ze met haar opgeschoten zoon een prettige moeder-zoon relatie heeft, wil hij in het buitenland gaan studeren…  Niet zonder enige droefheid laat ze hem gaan.  Het is tenslotte zijn leven.  Sofie beseft dat ze hem moet loslaten, wil ze niet dezelfde fout maken die haar ouders hebben gemaakt.  Ze blijft alleen achter.

Centraal in Sofie staat het emotionele proces dat een jonge joodse vrouw doormaakt, zoekend naar emancipatie.  En dat ze pas zal kunnen bereiken via haar zoon…  Hij maakt waar waar Sofie altijd al van had gedroomd.

Ondanks de wat gedragen, academische – lees wat verouderde, stijve afstandelijke – maar o zo eenvoudige filmstijl heeft Liv Ullmann openlijke kritiek (op een gesloten maatschap­pij) en innige nostalgie (naar lang vervlogen dagen) aan elkaar weten te lijmen.  Sofie baadt in sfeer van melancholie en tijdloze wereld; alles ademt waardigheid, voornaam­heid, sereniteit en berusting.  Er wordt ingetogen gepraat, gefluisterd bijna.

De bijzonder mooie Sofie voelt intussen de kostbare dagen verglijden op de tonen van de wat droeve muziek van een Bach, een Schubert, een Bruch, musici die kind aan huis waren in de familiale sfeer van elitaire 19de eeuwse woonst.

Sofie, een verstild vrouwenportret over verstikkende conventies, onbeantwoorde verlangens, onvervulde wensen, overbeschermde liefde, over isolement, vereenzaming, kwetsbaarheid en ander onbestemd verdriet.  Geregistreerd door een rustige, indringende maar observerende camera.

Verstrengeld

Sofie vertoont nogal wat verwantschap met Best Intentions, het ingetogen familie-epos van Bille August naar het prachtige boek/filmscenario van Ingmar Bergman over de eerste huwelijksjaren van Bergmans ouders.  Behalve hetzelfde licht en de gang van de seizoe­nen, speelt Sofie zich af in dezelfde periode.  En een Liv Ullmann heeft zoals Ingmar Bergman het verhaal aangevuld met eigen persoonlijke ervaringen al is Sofie wel duidelijk gefilmd vanuit een vrouwelijk en Best Intentions vanuit een mannelijk  gezichtspunt.

Liv Ullmann: “De volgens mij cruciale zin in Sofie, wanneer de schilder haar zegt dat hij gedroomd heeft dat ze “op een pijnlijke manier in elkaar verstrengeld waren” wordt ook in Best Intentions gebruikt.  Omdat mijn film later is uitgekomen, zou men kunnen denken dat ik het daar vandaan heb maar in feite had ik die zin bijna twintig jaar geleden al in mijn boek “Changing” geschreven.  De man die mij dat had verteld was … Ingmar.  Het is dus een deel van mijn persoonlijke erfenis en net omdat ik het zo’n cruciale zin vind, heb ik die in mijn film opnieuw willen gebruiken.”  (De Morgen, 22 maart 1993)

                                                                                                                    Freddy Sartor