Shadowlands

Regisseur

In zijn – voorlopig? – laatste film blijft de 70-jarige lord Attenborough zijn grote voorkeur tonen voor het portret. In Young Winston – 1972, zijn tweede film brengt hij de jonge Churchill op het witte doek tot leven. De films Gandhi – 1982 en Cry Freedom – 1987 handelde respectievelijk over de Indiase vrijheidsstrijder en profeet van de geweldloosheid en over de Zuidafrikaanse voorvechter van de mensenrechten, Steve Biko. Met Chaplin – 1992 en Shadowlands – 1993 verplaatst hij de camera van het politieke naar het culturele terrein. In Chaplin staat de cultuurwaarde van de film, de kunst van de 20ste eeuw centraal; in Shadow/ands vooral het levensbeschouwelijke woord, het grote en eeuwenoude cultuurmedium.

In 1967 debuteerde Attenborough als regisseur met Oh! What A Lovely War, een satirische aanklacht op het zinloze geweld van de Eerste Wereldoorlog. Hoe komt de mens tot zulke gruwelijke uitmoording van mensen? Waar blijft de eerbied voor de waardigheid van het menselijk leven? In zijn filmische portretten tracht hij daarop een positief antwoord te geven. Attenborough wil aantonen dat de film kan bijdragen tot de ontwikkeling van een cultuur met een waardiger mensbeeld.

De strijd om de ware menswording wordt gestreden door moedige mensen: Gandhi en Steve Biko getuigen met het offer van hun leven voor het diepe verlangen naar rechtvaardigheid dat wortelt in het hart van de mens. Culturele waarden, die de mens optillen uit het alledaagse, staan centraal in Chaplin en Shadowlands.

Filmverhaal

Als inspiratiebron neemt de regisseur enkele belangrijke jaren uit het leven van Clive Staples Lewis. In 1952, toen hij reeds 54 jaar oud was, ontmoette de bekende Engelse professor, spreker en schrijver C.S. Lewis de zeer intelligente Amerikaanse schrijfster Joy Gresham. Ze was 17 jaar jonger dan Lewis. Zij stond op het punt te scheiden van haar man, een alcoholicus, die haar -als hij dronken was- tiranniseerde. Lewis was een vrijgezel. Ze leerden elkaar kennen, waarderen en liefhebben. Op 21 maart 1957 huwden ze voor de kerk in een ziekenkamer van het Churchill Hospital in Oxford. Joy werd er wegens een kwaadaardige kanker verpleegd. Drie jaar later, 14 april 1960, overleed Joy. Deze historische gegevens vormen slechts de omraming van een boeiende psychologische film. Attenborough slaagt erin ons mee te laten beleven hoe waarachtige liefde een begaafde man en vrouw optillen door pijn en vreugde tot verloste, veredelde mensen. De generiek toont ons twee hoofdpersonages Jack (C.S.Lewis) en zijn oudere broer Warnier beiden vrijgezellen, die samen in een rustieke woning leven buiten de universiteitsstad Oxford. In het maanlicht oogt hun huis ‘The Kilns’ als een warm nest. Maar de hoofdhandeling speelt zich af in de universiteitsgebouwen. Jack is één van de don’s – afgeleid van dominus: meester, leraar – professor Engelse taal en letterkunde in Oxford. Tijdens het feestelijk avondmaal vernemen we uit de stekelige opmerkingen van de geleerde disgenoten dat Jack ook buiten de universiteitsmuren een bekend figuur is. Hij is een begaafd spreker en ontpopte zich in het naoorlogse Engeland als een zeer overtuigde apologeet van het christelijk geloof. Vele mensen putten troost en geestelijke kracht uit zijn woorden. Zijn vriend en atheïstische opponent typeert Jacks ‘buitenwereldse’ activiteiten als volgt: “De handel van Jack bestaat in de vervaardiging en de levering van gemakkelijke antwoorden op moeilijke vragen.”

De jongere don R. Parish heeft het gemunt op het sukses van Jacks jeugdboeken, de Nardia-cyclus. Niet zonder spot informeert hij of Jack iets van kinderen afweet. Lachend en krachtig antwoordt Jack: “Mijn broer is een kind geweest en, hoe onwaarschijnlijk het moge blijken, ook ik was ooit een kind.” Onderweg naar The Kilns klaagt Jack erover dat hij die week nog niet de helft van zijn brieven heeft beantwoord. Van zijn talrijke toehoorders en lezers ontvangt Lewis brieven die hij allemaal persoonlijk wil beantwoorden. Eén van de lezers die hem brieven schrijft is Joy Gresham

Na deze introductie waarin Jack als de man van het WOORD naar voren treed+, bereidt Attenborough de ontmoeting van Jack en Joy op subtiele wijze voor. Een eerste moment is een les aan zijn studenten over de middeleeuwse liefdeslyriek waarin hij stelt dat de meest intense vreugde niet bestaat in het hebben maar in het verlangen. Dit geldt in het bijzonder voor de menselijke liefde, allegorisch beschreven in de Roman van de Roos.

Het tweede moment is de scène over het dispuut van Lewis in de pub met zij! : collega’s. Ze menen in zijn jeugdboek ‘Het betoverde land achter de kleerkast’ een verwijzing te zien naar de geboorte uit de moederschoot, maar Jack verklaart dat de kleerkast voor de kinderen de poort is naar een magische wereld. Het derde en laatste moment in de voorbereiding op de ontmoeting is de scène over de lezing die Lewis houdt voor een aandachtig Londens publiek. Lewis snijdt het onderwerp ‘de zin van het lijden’ aan. Hij herinnert aan een noodlottig ongeval te Chatham in 1951 waar een lijnbus inreed op een groep tienjarige jongens en 24 onder hen doodde. Dit voorval roept bij de spreker de vraag naar God op: “Waarom hield Hij de bus niet tegen? Wil God ons dan doen lijden?” Jack waagt zich aan een antwoord: “Ik ben er niet zeker van of God wil dat we gelukkig zijn. lk denk dat Hij wil dat we bekwaam zijn om te beminnen en bemind te worden. …lijden is Gods megafoon waarmee Hij een dove wereld doet ontwaken

In deze derde voorbereidende scène verschijnen twee nieuwe gegevens. Tegenover de spottende don ^r s staan de aandachtige luisterende vrouwen in de leefwereld van vrijgezel Jack Lewis. Ook op dit punt onderscheidt hij zich van collega’s die zich ophouden in de volkomen mannelijke academische wereld van het Magdalen college. Het tweede nieuwe gegeven is het thema van het lijden. Lewis behandelt dat thema vanuit een uitgesproken christelijk perspectief en vanuit concrete vragen die uit concrete gebeurtenissen ontspringen. Als academicus neemt hij het risico zich te plaatsen in de spanning tussen woord en ervaring. Midden in die kwetsbaarheid van de spanning krijgen de woorden liefder geluk, lijden en God een andere klank dan in het academisch leslokaal

Met het tweede hoofdpersonage Mrs Joy Gresham maken we eerst kennis via het woord, nl. haar laatste brief, waarin ze om een ontmoeting vraagt in een hotel bij een kopje thee. Uit haar correspondentie kent hij haar als ftje joodse, communistische christelijke Amerikaans$ die gedichten schrijft. Jack stelt vast: ^C‘Haar brieven lijken niet op die van anderen, ze schrijft alsof ze me kent.”

Bij de eerste ontmoeting voelen Jack en Joy aan dat ze op elkaars golflengte zijn afgestemd. Dit is het begin van een lange zoektocht naar elkaars persoonlijkheid door intellectuele en emotionele strijd. Niet vlug geven beiden zich gewonnen. De vreugdevolle en dramatische omstandigheden waarin de relatie tussen Jack en Joy evolueert en verdiept, worden fijnzinnig en dikwijls meesterlijk beschreven in het verdere verloop van de film

Bespreking

Het is onbegonnen werk in dit kort bestek de rijkdom aan gedachten, aan structurele opbouw, aan visuele kracht en beeldgebruikr aan acteursregie, kortom het geheel van Attenboroughs cinematografie weer te geven of zelfs maar even te vermelden. lk beperk me tot het volgende.

De titel Schaduwlanden is ontleend aan het werk van C.S. Lewis zelfr meer bepaald aan het boekdeel waarmee hij de Nardia-cyclus afsluit. De titel is een allegorische toespeling op het nieuwtestamentische boek Openbaring of Apocalyps. Daarin wordt de eindtijdelijke strijd beschreven tussen God en de afvallige engel Satan. Hier komt de lange geschiedenis van het lijden tot een einde. Het land van Narnia gaat over in het eeuwig hemels rijk van de goede leeuw Aslanr de allegorische voorstelling van de verrezen Christus. Nu leven we in de schaduwlanden -zoals ook Plato voorhoudt-, de zon schijnt ergens anders. De betekenis van de film Shadowlands ligt in de spanning en de verbondenheid tussen een zuivere platonische helderheid van het licht en de onzuivere schaduwen.

Door zijn intense verbondenheid met Joy ontdekt Jack dat het wonder van de !iefde onlosmakelijk verbonden is met dat van het lijden. Het is een lange weg geweest voor Jack, de academicus opgesloten in de ivoren toren van het WOORD, om door de beelden van de lijdende Joy open te groeien naar de ervaring van de concrete liefde ‘in goede en kwade dagen’.

Attenborough weet op subtiele wijze aan beelden een diepere betekenis te geven: spelen met het zonnelicht en de bestijging van de klokkentoren van het Magdalen college zijn veel meer dan een mooi decor. Ze verwijzen naar wat er zich afspeolt in de relatie tussen mensen. De kleerkast op de zolder in ‘The Kilns’ heeft een sleutelbetekenis in de film. De kleerkast is niet alleen de poort naar de magische wereld voor het kind Douglas, de zoon van Joy, maar is tevens het beeld van de dood die leidt naar een ander nieuw leven. In de gesprekken en de toenadering tussen Jack en Douglas speelt de kleerkast een belangrijke rol. Ze omarmen elkaar in hun groot verdriet om het heengaan van Joy voor de gesloten kleerkast.

Woorden kunnen de wonde om het lijden en de dood van Joy niet wegtoveren. Voor Jack is de ervaring van de grote droefheid om het verlies van Joy de pijnlijke weg naar een verdiepte menswording. Hij zal als eenvader voor Douglas zorgen.

Samengelezen door P. De Vries, aalmoezenier KFL-Antwerpen