Nostalgia de la luz

Zowat zijn hele carrière heeft filmmaker Patricio Guzmán (1941) gespendeerd aan het onderzoeken en bevragen van de recente geschiedenis van zijn geboorteland Chili. Hij deed dat met documentaires als La Batalla de Chile, La Memoria Obstinada en El caso Pinochet. En nu met de prachtige documentaire Nostalgia de la Luz.

Zelfs nu Guzmán in deze documentaire zijn camera naar de sterren richt, komt hij toch weer uit bij het traumatische, nog steeds niet verwerkte verleden van Chili, het land dat hij in 1973 na de staatsgreep van Pinochet moest ontvluchten.
Door haar specifieke klimatologische omstandigheden is de Atacamawoestijn in het noorden van Chili zowat het paradijs op aarde voor astronomen. De hemel is er namelijk uitermate helder en transparant, zodat de Melkweg er bijvoorbeeld zo kan schitteren dat de sterren zelfs schaduwen op de grond projecteren. Door de extreme droogte is diezelfde woestijn ook een paradijs voor archeologen. Tegelijk is ze echter de hel voor de vrouwen die er met de moed der wanhoop op zoek blijven gaan naar de stoffelijke resten van de desaparecidos, de vermoorde en vermiste slachtoffers van het Pinochetregime (1973-1990).
Eerst lijkt Nostalgia de la Luz een documentaire te worden over astronomie, daarna komt de archeologie aan bod, en uiteindelijk komt men van de wetenschappelijke observatie van ‘hemellichamen’ terecht bij de speurtocht naar minuscule restanten van menselijke lichamen.

Hoe is dit verrassende concept tot stand gekomen?

Patricio Guzmán: “(…) Er was geen exacte reden, maar ik was er door gefascineerd. Ik ben begonnen met de geschiedenis van die woestijn te bestuderen. Tienduizend jaar geleden was er al bewoning. Er zijn nog resten van vier of vijf opeenvolgende, verschillende precolumbiaanse culturen, waarvan de Inca’s de laatste waren. Er zijn ook sporen van dinosauriërs gevonden, vooral langs de Argentijnse kant, maar ook van versteende mollusken (weekdieren). Er is niets van vochtigheid, zodat lichamen er mummificeren. In de 19de eeuw waren er de salpetermijnen, die op zichzelf al een fabelachtige geschiedenis vormen, want daarvan zijn er zo’n tachtigtal dorpjes en gehuchten achtergebleven. Al die elementen leken mij interessant genoeg om verder te exploreren.”

Was het makkelijk om de financiering van Nostalgia de la Luz rond te krijgen?

“Neen, de zoektocht naar geld is een odyssee geworden. (…) Toen het geld er eindelijk toch gekomen is, moest ik ter plaatse op zoek gaan naar mijn ‘personages’ uit het scenario. Als ik die niet zou vinden, dan was er ook geen film mogelijk. Gelukkig heb ik dan iemand zoals bijvoorbeeld Gaspar gevonden, de jonge astronoom die in staat was om met die mooie metafoor voor de dag te komen.”
“Hij vergeleek zijn vader met Andromeda, zijn moeder met Pollux en zijn broer met nog een ander sterrenbeeld. Hij zoekt met zijn telescoop de hemel af en is zo in staat zijn familieleden te vinden. En als dat gebeurd is, kan hij nadien rustig slapen. Maar, zo voegt Gaspar er dan aan toe, dat geldt niet voor de vrouwen die in de woestijn op zoek zijn naar sporen van hun verdwenen familieleden. Toen ik hem dat hoorde vertellen, ben ik bijna van mijn stoel gevallen, want zonder dat ik het hem verteld had, zat hij spontaan op dezelfde golflengte van wat ik met deze film wilde vertellen. Dezelfde gelukkige verbazing voelde ik toen Violeta de metafoor gebruikte van de telescoop die niet naar de hemel, maar naar de aarde zou worden gericht om daar naar sporen van het recente verleden te zoeken.”

Een verleden waarmee Chili volgens u nog steeds niet in het reine is gekomen.

“Een van de vele vragen die Nostalgia de la Luz stelt, is hoe het mogelijk is dat Chileense astronomen sterren observeren die miljoenen lichtjaren verwijderd zijn, terwijl kinderen in hun schoolboeken niet eens kunnen lezen wat er dertig jaar geleden in hun land gebeurd is. Dat er in die Atacamawoestijn bijvoorbeeld ook concentratiekampen geweest zijn, zoals dat van Chacabuco, waar de tegenstanders van het Pinochetregime opgesloten, gefolterd en vermoord werden. In die kampen keken de gevangenen ’s nachts ook naar die heldere sterrenhemel. Om zich vrij te voelen.”

Met Nostalgia de la Luz hebt u nog maar eens het bewijs geleverd dat een documentaire even aangrijpend kan zijn als een fictiefilm.

“Iemand die zegt ‘Dit is geen documentaire’, dat is het grootste compliment. Het lijkt misschien een ontkenning, maar het is in feite de mooiste lofrede.”

Jan Temmerman in De Morgen 28 december 2010

Zie ook FilmMagie nr. 610