Letters from Iwo Jima

Na Flags of Our Fathers toont Clint Eastwood de andere kant in Letters from Iwo Jima.

Waar twee vechten, hebben twee schuld, luidt het oude spreekwoord. In zijn opmerkelijke tweeluik bekommert veteraan Clint Eastwood zich niet om de schuldvraag, maar laat hij de twee vechtende partijen zien. In Letters from Iwo Jima zijn dat de verliezers, met hun krijgsethos dat sneuvelen onvermijdelijk is.
Het komt er alleen nog op aan dat eervol te doen.

Het is een archetypisch beeld uit oorlogsfilms die zich aan een kustlijn situeren. Alles is rustig, de zee is leeg. Dat is al dagen, weken zo. En plots, als de mist optrekt of de zon opgaat of iemand nog maar eens door zijn verrekijker tuurt, is het scherm helemaal gevuld met oorlogsschepen.
Dat beeld zat in Flags of Our Fathers en het straalde opwinding, een gevoel van militaire superioriteit en massale vuurkracht uit. Hetzelfde beeld zit ook in Letters from Iwo Jima, maar we zien het nu met een andere blik. Een blik vol wanhoop, vol besef dat de dood nu wel heel dichtbij is, dat vele duizenden soldaten op dat vulkanische rotseiland in de val zitten.
Vervolgfilms zijn er in alle vormen en formaten. Soms worden ze als dusdanig bedacht en uitgevoerd, zoals bij The Lord of the Rings-trilogie. Soms lijkt het alsof ze er altijd geweest zijn, zoals de 007- of de Friday the 13th-reeks. Soms komen ze er omdat de eerste film zo’n groot succes was.
Niets daarvan bij Letters from Iwo Jima. Het idee voor de sequel daagde bij Clint Eastwood toen hij nog volop bezig was met Flags of Our Fathers en het nog helemaal niet duidelijk was of deze oorlogsfilm, over de gruwelijke slag om dat kleine, onherbergzame eiland in de Stille Oceaan tijdens de Tweede Wereldoorlog, wel bij het publiek in de smaak zou vallen. Dat was niet echt het geval, want Flags of Our Fathers brak aan de Amerikaanse bioscoopkassa niet bepaald veel potten. En dat is met Letters from Iwo Jima gebeurd. De film werd door de Amerikaanse critici wel laaiend enthousiast ontvangen en haalde vier Oscarnominaties (waaronder beste film, beste regisseur en beste scenario) binnen.

Een echte sequel kun je Letters from Iwo Jima trouwens niet noemen. Beide films werden wel back-to-back gedraaid, waardoor het productiebudget van Letters slechts één derde van dat van Flags bedroeg, maar ze vertellen hetzelfde verhaal. Alleen gebeurt dat vanuit een totaal ander gezichtspunt. Een dergelijke verteltechniek, zeker wanneer het binnen één en dezelfde film gebeurt, wordt soms het Rashomon-procédé genoemd, naar de gelijknamige klassieker van Akira Kurosawa uit 1950: één centrale gebeurtenis maar twee of meerdere uiteenlopende versies. Wat het tweeluik Flags en Letters zo ongewoon maakt, is dat de tweede invalshoek die van de Japanners is, de toenmalige aartsvijand. Even extrapoleren: een Amerikaanse cineast maakt een film over de jacht op en arrestatie van Saddam Hoessein en vertelt meteen daarna hetzelfde verhaal, maar dan vanuit het oogpunt van de Iraakse leider.
In dat opzicht mag je Letters from Iwo Jima, zeker voor de VS en nog meer omdat het land nu (opnieuw) in oorlog is, revolutionair noemen. En dat terwijl je Clint Eastwood, inmiddels ouder en wijzer en ver verwijderd van zijn Dirty Harry-imago met bijbehorende wraakideologie, toch moeilijk een linkse rakker kunt noemen. Naar eigen zeggen wou de regisseur Letters maken als een vorm van eerbetoon aan de voormalige vijand in dat uitermate bloedige conflict uit 1945.

Dat is des te opmerkelijker omdat Flags zich behalve op het slagveld ook, met een kritische blik, concentreerde op de militaire propagandamachine en de exploitatie van het heroïsme dat rond de vlaggen uit de titel op gang werd getrokken. In Letters is de kritische toon veeleer universeel en humanistisch, want gericht tegen de gruwel van elke oorlog.
Er is wel de nuance dat de Amerikaanse soldaten in Flags ten strijde trekken in het besef dat zij op Iwo Jima hun leven kunnen laten, terwijl de Japanse soldaten in Letters begrijpen dat ze bij het graven van de loopgrachten in het zwarte zand van dat vulkanische eiland hun eigen graf aan het delven zijn.

“Je moet niet verwachten dat ik zal overleven”, schrijft generaal Kuribayashi in een brief aan zijn vrouw. De Amerikaanse oorlogsbodems zijn nog niet eens in zicht, maar het rouwen is al begonnen.

Jan Temmerman in De Morgen 2007-02-21

Zie ook Filmmagie nr. 571