Dunkirk

GLORIEUZE NEDERLAAG, GLORIEUZE FILM

In het begin van de Tweede Wereldoorlog werden de geallieerden door de Duitse blitzkrieg teruggedreven tot het strand van Duinkerke. Daar namen ze de boot naar Engeland. Dat was een helse onderneming, laat Christopher Nolan zien in zijn trefzekere uppercut ‘Dunkirk’.
Hoe noem je het moment waarop het Britse leger in mei 1940 de aftocht moest blazen en het Europese vasteland moest achterlaten in Duitse handen? Een smadelijke afgang, zou je denken. En toch geldt de evacuatie van Duinkerke in de Britse overlevering als een morele overwinning. De ‘Dunkirk spirit’ is ook vandaag nog een gangbare uitdrukking, die bovengehaald wordt als het Britse volk aan hetzelfde zeel moet trekken om uit een lastig parket te geraken. ‘Ik ben opgegroeid met dat begrip’, vertelt de Britse regisseur Christopher Nolan, die de historische achtergrond in een opzienbarende film heeft gegoten.
De situatie waarin Groot-Brittannië eind mei 1940 verkeerde, was ook bijzonder precair. De Tweede Wereldoorlog dreigde faliekant af te lopen voor de geallieerden. Toen de zogenaamde Schemeroorlog – de gespannen, maar stille periode na de Duitse invasie van Polen in oktober 1939 – een half jaar later omsloeg in een overrompelende blitzkrieg van het Duitse leger, werden de Britse, Franse, Belgische, Nederlandse en Poolse troepen in een mum van tijd teruggedreven tot de Kanaalkust. Duinkerke werd het eindpunt voor 400.000 soldaten, klem tussen de Noordzee en de snel oprukkende vijand. Churchill en de Britse legerleiding wisten heel goed dat ze zo veel mogelijk manschappen moesten verschepen. Of zoals een commandant het formuleert in de film: ‘Groot-Brittannië is als volgende aan de beurt, en daarna de rest van de wereld.’ Maar diezelfde bevelhebbers gingen er ook van uit dat ze met Operation Dynamo hoogstens een goeie 30.000 soldaten zouden kunnen weghalen vooraleer de Duitse tanks en troepen het strand bereikten.
’Voor mij is Duinkerke een van de spannendste situaties uit de wereldgeschiedenis’, meent Nolan. ‘Honderdduizenden mannen die in de val zitten in een Frans kuststadje en geconfronteerd worden met de onmogelijke keuze tussen overgave of de dood. Ontsnapping lijkt geen optie meer.’ Dat inzicht dicteerde meteen ook hoe Nolan de film moest aanpakken. ‘Dunkirk’ heeft op het eerste gezicht veel raakpunten met ‘Saving Private Ryan’, maar in tegenstelling tot Spielbergs extreem expliciete oorlogsdrama beperkt Nolan de fysieke gruwel tot een minimum. Het wil zeker niet zeggen dat hij de kijker spaart, maar Nolan zet vooral in op een niet-aflatende spanning, alsof hij een schroef aandraait tot het onhoudbaar wordt. De bijna experimentele muziek van Nolans huiscomponist Hans Zimmer voegt daar nog een wurgend laagje aan toe.

OVERLEVINGSDRANG

De film duwt je bovendien meesterlijk in de combat boots van de personages. De soldaten in ‘Dunkirk’ worden niet meer gedreven door de nobele impuls om hun leven te wagen tot meerdere eer en glorie van de mensheid. Het enige wat ze willen, is overleven. Om dat in de verf te zetten geeft Nolan zijn personages niet eens een naam. Ze zitten allemaal in hetzelfde schuitje en als puntje bij paaltje komt, vergeten ze in de meeste gevallen wat heldhaftigheid betekent. ‘Daarom is dit ook een universeel verhaal’, zegt Nolan. ‘Het gaat over de directe en menselijke overlevingsdrang. Dit is de meest menselijke film die ik ooit heb gemaakt en ik wil dat de kijker op het moment zelf meeleeft met de personages. Het verleden van die soldaten maakt niets uit. Overleven of niet, dat is het enige dat telt.’
Het gevaar loert ook om elke hoek in ‘Dunkirk’. De film opent met een scène waarin Britse soldaten behoedzaam door de lege straten van Duinkerke stappen en plots onder vuur genomen worden. Het centrale personage van de film kan ternauwernood ontsnappen en komt aan op het strand waar zoveel andere lotgenoten een plaatsje op een schip proberen te bemachtigen. Als je dan ziet op welke manieren ze allemaal aan hun einde kunnen komen – ontploffen door bommen van de Luftwaffe, verdrinken in een schip dat getroffen wordt door een torpedo, verbranden in een vuurzee, verpletterd worden tussen een kapseizende boot en een steiger – is het een wonder dat iemand levend aan de overkant is geraakt.
Uiteindelijk zijn meer dan 330.000 soldaten daar toch in geslaagd, tienmaal zoveel als Churchill had vooropgesteld. De meesten maakten de overtocht bovendien op een van de vele privébootjes die opgetrommeld werden. Dat geïmproviseerde allegaartje van vissersboten, jachten, veerboten, plezierboten en binnenvaartschepen kon soldaten oppikken in ondiep water waar de militaire schepen geen toegang toe hadden. Die behulpzame burgers zijn uiteindelijk ook de reden waarom we vandaag nog van de Dunkirk spirit spreken. En ook een beetje door Hitler zelf. Hij gaf op 24 mei het bevel de opmars van het Duitse leger op een paar kilometer van Duinkerke te staken. Zijn minister van Luchtmacht Hermann Göring had Hitler verzekerd dat de Luftwaffe de evacuatie wel kon vermijden. Het ‘wonder van Duinkerke’ noemde de Britse premier Winston Churchill die beslissing.

RUBEN NOLLET, De Tijd – 19 Jul. 2017, p 13

Zie ook  FilmMagie nr. 677