Das schweigende Klassenzimmer

Getiranniseerd, maar ze buigen niet.

In het waargebeurde Das schweigende Klassenzimmer van Lars Kraume staat een Oost-Duitse schoolklas in 1956 stil bij de slachtoffers van de Hongaarse opstand. De autoriteiten slaan hard terug.

Een in West-Duitsland opgegroeide regisseur die een film maakt over de voormalige DDR, komt onvermijdelijk in een mijnenveld terecht. Als hij het land afschildert als een stompzinnige dictatuur van onderdrukkers en meelopers, roept hij de woede op van veel Oost-Duitsers, die zich na de val van de Muur bedrogen voelen door het uitblijven van de beloofde economische voorspoed. Maar als hij de DDR toont als een land waarin veel burgers een rustig en tevreden bestaan leidden, zien veel West-Duitsers dat als naïeve nostalgische idealisering van het communistische verleden.
Lars Kraume (45) is zich ervan bewust dat hij spitsroeden moet lopen. Hij begrijpt de irritatie van de in het Oosten wonende Duitsers over de vaak minachtende superieure blik van hun landgenoten in het Westen op de voormalige DDR. “Ze zijn allergisch voor Duitsers in het Westen, die het allemaal zo goed weten. De val van de Muur en het einde van de DDR zijn nog steeds een splijtzwam in Duitsland. Er bestaan veel leugens over het leven in de DDR.”
Kraume baseerde de film op het boek dat een van de leerlingen, Dietrich Garstka, jaren later over de gebeurtenissen schreef, maar liet zich ook inspireren door Oost-Duitse films uit die tijd. Hij noemt Berlin – Ecke Schönhauser (1957), waarin Oost-Berlijnse tieners liever op straat rondhangen dan lid worden van de communistische jeugdbeweging. “Ik heb deze film aan mijn acteurs laten zien. Ze hebben er veel van geleerd. Vooral van de lichaamstaal van de tieners en hun manier van praten. Voor mij waren de straatbeelden interessant, omdat ze laten zien hoe Oost-Duitsland er toen uitzag.”
Kraume noemt ook de indertijd in de DDR verboden film Karla (1965), over de liefdesaffaire van een gedesillusioneerde vrouwelijke leerkracht met een ontgoochelde journalist die visser was geworden. “Genetisch staat die film zeer dicht bij de mijne. Wat je in Karla en andere verboden DDR-films ziet, is dat het bij de personages niet om hun ego draait, maar om een visie op de samenleving. Ze komen in botsing met de staat doordat ze de communistische ideeën serieus nemen. Met hun idealistische opvattingen komen ze in aanvaring met het systeem.”
Kraume ziet een groot verschil met West-Duitse films uit de jaren vijftig. “Daarin vechten de personages voor individuele vrijheid voor vooral zichzelf, en niet voor een sociale utopie. Pas in de jaren zestig verandert dat. Dan verschijnen er ook West-Duitse films over de relatie tussen het individu en het politieke systeem.” Lachend: “In dit verschil tussen Oost- en West-Duitsland zit een goede documentaire.”

Nationalistische ideeën

Dat een priester in de film op een versluierende manier kritiek uit op het regime door over het verraad van Jezus te preken, is niet anachronistisch, stelt Kraume. “We kennen de kerk als een belangrijke factor in het eindstadium van de DDR, maar ze was in die tijd al in de oppositie tegen de staat. De priester in de film is gebaseerd op een bestaande priester, die in 1954 werd opgepakt, naar Rusland werd gedeporteerd en nooit is teruggekomen.”
Mensen die vinden dat er nu wel genoeg films over het Duitse verleden zijn gemaakt, begrijpt Kraume niet. “Kijk naar het huidige Europa, waarin veel mensen weer geloven in sterke mannen en nationalistische ideeën. Als je dat ziet en je iets van de geschiedenis weet, kun je alleen maar je hoofd schudden en je afvragen wat er mis is met deze mensen. De Europese samenwerking is ontstaan uit de catastrofe van het Derde Rijk. Ik kan niet begrijpen dat mensen hun heil weer in nationalisme zoeken.”
Das schweigende Klassenzimmer is een historische film met een tijdloze boodschap, benadrukt Kraume. “Hij gaat over menselijke waardigheid en toont de kracht van solidariteit bij de slachtoffers van tirannie. De film geeft hoop omdat hij een waargebeurd verhaal vertelt over getiranniseerde mensen die niet buigen voor macht. Het gaat hier niet om een gevecht in Star Wars, maar om werkelijke jongeren, die de kracht hebben om samen te staan en de tirannie waarin zij leven te weerstaan. Dat is inspirerend voor de wereld van vandaag.”

Jos Van Der Burg in Het Parool, p. 28, 16 januari 2019