Buongiorno, notte

Bloedrode Brigade

Het is veel te gemakkelijk om terroristen af te doen als domme, laffe kuddedieren. Marco Bellocchio geeft in  Buongiorno, notte  de Italiaanse Rode Brigades uit de jaren zeventig een gezicht.

Toen Susan Sontag eind september 2001 in The New Yorker suggereerde dat de aanslagen op het WTC misschien niet het werk van een stelletje gestoorde lafaards was – ze zei het stelliger – kreeg ze stront over zich uitgestort. Net als anderen die weigerden een simplistische verklaring van de gebeurtenissen te ondertekenen, werd ze bestempeld als een verrader. Zoals vaker in de geschiedenis was nadenken verdacht. Terroristen – een titel die de laatste jaren gemakshalve op allerlei rebellerend volk wordt geplakt – wegzetten als simpele zielen is de weg van de minste weerstand. Het lijkt overbodig om te zeggen dat de werkelijkheid meestal complexer is, maar af en toe moet dat toch hardop herhaald worden. Ook in cinema.

Jaren van lood

Marco Bellocchio (La balia) filmde de geruchtmakende ontvoering van de Italiaanse christen­democraat Aldo Moro in 1978 als een ingetogen, huiselijk drama in een buitenwijk van Rome. Buongiorno, notte (‘Goedemorgen, nacht’) is bijna een toneelregistratie van gebeurtenissen die zowel maatschappelijk als bij de ontvoerders onderling intense spanningen creëerden en die gelden als de apotheose van de ‘anni di piombo’, de ‘jaren van lood’ zoals de onrustige jaren zeventig in Italië worden genoemd. Maar Bellochio vermeed alle bombastische actie. Het extreme geweld dat werd gebruikt bij de ontvoering krijgen we niet rechtstreeks maar via afstandelijke journaalbeelden te zien. Het eerste wat we zien na de ontvoering – aanvankelijk weet je als kijker niet eens waar de groep mee bezig is, ze lijken een appartement te verbouwen – is dat drie mannen met een grote kist het appartement binnenkomen. En dat is het dan, de rest is wachten. Soms wordt er geschreeuwd, maar meestal blijft de spanning onderhuids. Het praten over het avondeten en de baby van de buren die wordt binnengebracht, levert prachtige, surreële huiselijke taferelen op.
De duisternis in het appartement illustreert mooi in welke toestand de groep verkeert: hoe loopt dit af, deden we er goed aan, is het dit allemaal waard?

Chiara, door wiens ogen we naar de gebeurtenissen kijken (de film is op haar boek gebaseerd), is Bellocchio’s onderwerp: hoe beleeft een jonge vrouw (of man) zo’n extreme gebeurtenis, waar haalt ze haar motivatie vandaan? En vooral: wat gebeurt er als haar geloof in een ideologie die ze niet eens helemaal begrijpt, begint te wankelen?

Offer

Wie zo’n dramatische gebeurtenis als een politieke ontvoering in gang zet, wordt onvermijdelijk onderdeel van politieke machinaties. En die zijn op den duur niet meer in de hand te houden. Bellochio laat dat zien door Aldo Moro brieven te laten schrijven aan zijn politieke vrienden om daarmee een dialoog tussen de regering en de ontvoerders in gang te zetten. Maar de regering wil niet praten, ondanks aanzienlijke binnen- en buitenlandse druk om Moro vrij te krijgen. Moro werd geofferd om de publieke weerstand tegen de Rode Brigades op te voeren. En, zoals hij zelf aan zijn ontvoerders liet ontvallen, de Amerikanen waren ook niet bepaald enthousiast over zijn regeringscoalitie met de Italiaanse communisten.
Maar politieke machinaties blijven in Buongiorno, notte op de achtergrond. Het lukt Bellocchio een subtiele weergave van de gebeurtenissen te geven. Anderen gingen hem voor met filmische analyses van de soms uiterst persoonlijke motieven van terrorisme (La seconda volta van Mimmo Calopresti – 1996, Colpire al cuore van Gianni Amelio – 1982 en Tragedia di un uomo ridiculo van Bernardo Bertolucci – 1981) maar alleen Bellocchio brengt een reële en gehypete gebeurtenis als de ontvoering van Moro terug tot geloofwaardige proporties.
Moro is voor de ontvoerders een symbool voor de onderdrukking van het Italiaanse volk en ze willen hem in die hoedanigheid in een ‘volksproces’ terecht laten staan. Maar gaandeweg zijn 55 dagen durende gevangenschap twijfelen sommigen aan het nut van hun actie. De vier ontvoerders hebben niet allemaal dezelfde motieven. Waar de één het alleen heeft over het proletariaat en klassenoorlog wil de ander het liefst terug naar zijn vriendin.
De vier begonnen misschien vanuit hun gezamenlijke ideologie maar ze eindigen niet allemaal bij moord. Bellocchio laat mooi zien hoe radicale ideologie hopeloos tekortschiet als het om persoonlijke relaties gaat.

Met Buongiorno, notte levert hij een ‘chiave di lettura’, een manier om betekenis te geven aan die onverwerkte periode in de Italiaanse geschiedenis. Terecht voelde Bellocchio in onze ‘jaren van bombast’ de behoefte radicale acties terug te brengen tot menselijke verhoudingen.

Ronald Rovers in de Filmkrant, november 2004, nr. 260.

Een van de meest belangwekkende en intelligente films van het voorbije filmjaar was ongetwijfeld Buongiorno, Notte van Marco Bellocchio (°1939, Piacenza), de psychoanalist onder de cineasten. Psychoanalist in die zin dat Bellocchio zich vooral interesseert voor wat in de psyche, in het binnenste van zijn hoofdpersonages leeft. …  Voor zijn filmscenario liet Bellochio zich inspireren door het boek “Il prigioniero” (de gevangene) dat Anna Laura Braghetti, een van de echte ontvoerders, over deze geruchtmakende zaak en dus over deze beroerde tijden heeft geschreven. Een periode die de zwanezang is gebleken van de extreem-linkse stadsguerrillagroep de Rode Brigades, ten prooi aan interne verdeeldheid.

Hebben in deze film een scharnierfunctie: uittreksels uit enkele historische films (in zwart-wit) met b.v. ‘communist van de harde lijn’ Stalin en uit Paisa van Rossellini, waarin verzetslui worden geëxecuteerd.

De film ontleende zijn paradoxale titel ‘Buongiorno, notte’ aan een gedicht van Emily Dickinson.
Een filmscenario met dezelfde titel (als de film zelf) speelt overigens in de film zelf ook een rol…

De kijker beleeft Buongiorno, Notte door de ogen van Chiara, het enige meisje dat bij de ontvoering is betrokken. Tijdens de herdenking aan Chiara’s vader zegt haar oom: “Als de mens al was het maar een vijfde van zijn potentieel zou gebruiken dan zou er veel meer liefde en vrede op de wereld zijn!”.
Bellocchio’s film is tevens belangrijk om het thema:  de reflectie over politiek engagement. We zijn niet echt getuige van de twijfels die zich binnen de groep ontvoerders van Moro meester maken. Lang zijn ze een hechte groep; zo maken ze een kruisteken voor het eten… Nog interessanter in dat verband zijn de discussies in de bibliotheek tussen de jongen (auteur van het filmscenario) en het meisje die hem, een fervente aanhanger van mei ’68, toesneert:  “De verbeelding heeft nooit iemand gered”!

Freddy Sartor in CineMagie – 249

Ook in F&TV nr. 540