Beanpole (Dylda)

De vrouwen van het verwoeste Leningrad

In de nasmeulende ruïnes van Leningrad proberen twee vrouwen in 1945 hun leven weer op de rails te krijgen. De jonge Russische cineast Kantemir Balagov vertelt in ‘Beanpole’ een indringend verhaal over leven en dood.
‘De Grote Vaderlandse Oorlog’, zo noemen de Russen de Tweede Wereldoorlog. De jongste jaren keren Russische filmmakers almaar vaker terug naar die gewelddadige tijd, doorgaans om de moed en de vaderlandsliefde van Stalins troepen te onderstrepen. Het beleg van Leningrad prijkt bovenaan op het lijstje van heroïsche prestaties. Tweeënhalf jaar lang braken de nazi’s hun tanden op het Russische verzet en uiteindelijk leden ze er hun eerste grote nederlaag.

In ‘Beanpole’, zijn tweede langspeelfilm, neemt ook Kantemir Balagov die episode uit de Russische geschiedenis onder de loep. Maar hij kiest voor een andere invalshoek. Waar zijn collega’s de stoere mannelijke strijders verheerlijken, richt Balagov zijn blik op de vrouwelijke inbreng. De inspiratie putte hij naar eigen zeggen uit twee bronnen. De eerste was een foto van de Amerikaanse oorlogsfotograaf Robert Capa van twee dansende vrouwen tijdens de viering van de 800ste verjaardag van Moskou in 1947.
De tweede en belangrijkste inspiratiebron was de Wit-Russische schrijfster Svetlana Aleksijevitsj. Zij kreeg in 2015 de Nobelprijs voor haar werk, dat uitgebreid gebruikmaakt van interviews met historische ooggetuigen. In 1983 publiceerde ze ‘De oorlog heeft geen vrouwengezicht’, gedistilleerd uit honderden gesprekken met vrouwen over hun ervaringen tijdens de oorlog, aan het front of in ziekenhuizen.

‘Dat boek heeft me de ogen geopend’, zei Balagov op het festival van Cannes vorig jaar, waar hij eerder ook zijn bejubelde debuut ‘Tesnota’ (‘Closeness’) mocht presenteren. ‘Ik was echt geschokt toen ik het las, omdat ik die kant van de Tweede Wereldoorlog totaal niet kende. Ik wist niets af van het leven van vrouwen tijdens die jaren en van hun lot daarna. Niemand van mijn generatie is daarvan op de hoogte. Daarom wou ik er absoluut een film over maken. Ik zag het als mijn plicht.’

‘Beanpole’ stelt ons voor aan twee vriendinnen, Ieja en Masja. Ze hebben elkaar leren kennen aan het front, waar ze deel uitmaakten van een luchtafweereenheid. Op een bepaald moment raakte Ieja getraumatiseerd en keerde ze terug naar huis om in een militair ziekenhuis aan de slag te gaan en voor haar zoontje Pasjka te zorgen. Maar haar oorlogstrauma’s overweldigen haar nog geregeld tijdens episodes waarbij haar adem stokt en haar lichaam compleet verstart. En dan slaat het noodlot opnieuw toe. ‘Beanpole’ speelt zich af in een verwoeste wereld. Na het lange beleg is Leningrad een spookstad geworden. De bewoners – vooral vrouwen, want de mannen zijn ofwel gesneuveld, ofwel nog niet teruggekeerd van het front – lijken zich door het leven te slepen, op zoek naar een glimp van een mogelijke toekomst. De titel (letterlijk ‘zitstok’) verwijst naar de onhandigheid en onbeholpenheid waarmee ze dat doen en naar Ieja’s slungelachtige fysiek. Leven en dood, strijd en berusting, hoop en vertwijfeling, de personages pendelen voortdurend tussen die extremen. De film vertaalt hun botsende emoties in contrasterende kleuren, een knipoog naar Hollandse schilders zoals Vermeer. In grote lijnen symboliseert groen het leven en de hoop, terwijl oker en rood voor verwonding, roest en dood staan.

De beheersing, het inzicht en de trefzekerheid waarmee Balagov zijn verhaal vertelt, maken indruk, zeker als je beseft dat de regisseur amper 29 jaar is. Hij past ervoor zijn hoofdfiguren af te schilderen als eenduidige heldinnen en net daardoor leef je met hen mee. Door hun tegenstrijdige kanten – Ieja is tegelijk een verzorger en een engel des doods – worden ze des te menselijker. Dit zijn personages die je begrijpt. Om die reden mept de film je ondanks de schrijnende omstandigheden nooit murw.

‘Beanpole’ biedt een stil en stijlvol tegengewicht aan de bijna mythische weergave van de Tweede Wereldoorlog die vandaag in zwang is in Rusland. Balagov benadrukt hoe belangrijk het is de traumatische kant van oorlog onder ogen te zien en te beseffen dat elke overwinning per definitie gepaard gaat met leed, verdriet en offers. ‘Daarom toon ik de beschadigde mensen’, legt hij uit. ‘Als we willen vermijden dat we dit nog eens meemaken, moeten we laten zien hoe het echt geweest is.’

Wat ook opvalt in ‘Beanpole’ is dat nergens portretten van Stalin of andere overheidssymbolen te bespeuren vallen. Balagovs decorontwerper wou die er voor de geloofwaardigheid absoluut bij, maar de regisseur bleef koppig weigeren. ‘Ik zie cinema als een manier om mensen onsterfelijk te maken’, motiveer hij zijn beslissing. ‘De vrouwen en mannen in deze film verdienen dat. Stalin niet.’

Ruben Nollet in De Tijd 24 juli 2020

Ook in FilmMagie nr. 703